পৰিৱেশ আইনজীৱী

ড° বুলজিৎ বুঢ়াগোহাঁই

ভাৰতৰ পৰিৱেশ সংৰক্ষণৰ দৃশ্যপটত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিৱৰ্তন আহিছে। দ্ৰুততম উদ্যোগীকৰণ আৰু বৰ্ধিত পাৰিস্থিতিক অৱক্ষয়ৰ দ্বৈত প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হৈ থকা দেশখনত এতিয়া পৰিৱেশ আইনৰ ভূমিকা আগতকৈয়ো অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ হৈ পৰিছে। ভাৰতত পৰিৱেশ আইনৰ ক্ষেত্ৰত এতিয়া কেৰিয়াৰ এটা সীমিত বৃত্তি নহয়; ই এটা গতিশীল, প্ৰত্যাহ্বানপূৰ্ণ আৰু অধিক প্ৰাসংগিক বৃত্তি য’ত আইনী নীতি, নীতি-নিৰ্দেশনা আৰু স্থায়িত্বৰ মাজৰ সমন্বয় ঘটিছে। 

ভাৰতৰ পৰিৱেশ সুৰক্ষাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি সংবিধান আৰু এক সুদৃঢ় আইনী কাঠামোৰ দ্বাৰা গভীৰভাৱে প্ৰতিষ্ঠিত। ভাৰতত পৰিৱেশগত সমস্যাসমূহ সংবিধানৰ ২১ নম্বৰ অনুচ্ছেদ (জীৱনৰ অধিকাৰ)ৰ ব্যাখ্যাৰ জৰিয়তে এক মৌলিক অধিকাৰ হিচাপে স্বীকৃত হৈছে। এই আধাৰই পৰিৱেশ-সম্পৰ্কীয় আইনৰ ক্ষেত্ৰত উল্লেখযোগ্য ন্যায়িক সক্ৰিয়তাক আগবঢ়াইছে, যাৰ ফলস্বৰূপ পৰিৱেশ আইনক প্ৰাকৃতিক সম্পদ আৰু জনস্বাস্থ্য ৰক্ষা কৰাৰ এক শক্তিশালী সঁজুলি হিচাপে গঢ়ি তুলিছে।

ভাৰতৰ আইনী কাঠামোটো কিছুমান ঐতিহাসিক আইনৰ দ্বাৰা চিহ্নিত, যেনে— ১৯৮৬ চনৰ পৰিৱেশ সংৰক্ষণ আইন, ১৯৭৪ চনৰ পানী (প্ৰদূষণ প্ৰতিৰোধ আৰু নিয়ন্ত্ৰণ) আইন, ১৯৮১ চনৰ বায়ু (প্ৰদূষণ প্ৰতিৰোধ আৰু নিয়ন্ত্ৰণ) আইন, আৰু ১৯৭২ চনৰ বন্যপ্ৰাণী সংৰক্ষণ আইন আদি। ইয়াৰ উপৰিও , ২০১০ চনত ৰাষ্ট্ৰীয় সেউজ আদালত (National Green Tribunal – NGT) স্থাপন এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ মাইলৰ খুঁটি হৈ পৰিছে, যিয়ে বিশেষজ্ঞ, দ্ৰুত পৰিৱেশীয় ন্যায় প্ৰদান কৰাৰ লগতে পৰিৱেশ সংক্ৰান্তীয় আইন বলৱৎ কৰাত উল্লেখযোগ্য ভূমিকা গ্ৰহণ কৰিছে। এই সকলো আইনী আৰু প্ৰতিষ্ঠানিক ব্যৱস্থাই ভাৰতত পৰিৱেশ-সংশ্লিষ্ট ন্যায়বিচাৰৰ এক সবল ভেটি গঢ়িছে। ইয়াৰ ফলস্বৰূপে, এই জটিল নিয়ম-কানুনসমূহ বুজি আৰু কাৰ্যকৰীভাৱে ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ সক্ষম আইনী পেচাদাৰীসকলৰ প্ৰতি সদায়ে এক স্থায়ী চাহিদা বিদ্যমান থাকে।

পৰিৱেশ আইনত এটা সফল কেৰিয়াৰ গঢ়ি তোলাৰ বাবে দৃঢ় আইনী ভেটিৰ প্ৰয়োজন। পৰিৱেশ আইনজীৱী হ’ব খোজা শিক্ষাৰ্থীসকলে সাধাৰণতে আইনৰ স্নাতক (LL.B.) ডিগ্ৰী লাভ কৰিব লাগে, যিকোনো শাখাত স্নাতক ডিগ্ৰীৰ পাছত তিনিবছৰীয়া পাঠ্যক্রম হিচাপে অথবা উচ্চতৰ মাধ্যমিকৰ পাছত পাঁচ বছৰীয়া সংহত পাঠ্যক্ৰম (B.A. LL.B., B.Sc. LL.B.,B.Com.LL.B, B.B.A. LL.B.) অধ্যয়ন কৰিব লাগে । সাধাৰণ আইনৰ ডিগ্ৰী প্ৰাথমিক অৰ্হতা হ’লেও, পৰিৱেশ আইনত বিশেষজ্ঞ হোৱাটো অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ । ভাৰতৰ বহুতো আইনৰ শিক্ষানুষ্ঠানত পৰিৱেশ আইনত স্নাতকোত্তৰ (LL.M.) আৰু ডিপ্লমা পাঠ্যক্ৰম আগবঢ়ায়। পৰিৱেশ আইনত স্নাতকোত্তৰ ডিগ্ৰীয়ে ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰিৱেশ আইনৰ গভীৰ জ্ঞান আগবঢ়ায়। এই পাঠ্যক্রমত প্ৰধানকৈ জলবায়ু পৰিৱর্তন আইন, জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য সংৰক্ষণ, প্ৰদূষণ নিয়ন্ত্ৰণ, আৰু বহনক্ষম উন্নয়নৰ দৰে গুৰুত্বপূৰ্ণ ক্ষেত্ৰসমূহত বিশেষ গুৰুত্ব আৰোপ কৰে। কিছুমান স্নাতক পৰ্যায়ৰ আইন পাঠ্যক্ৰমত পৰিৱেশ আইনৰ বিশেষ পাঠ্যক্ৰম বা অনাৰ্ছৰ সুবিধা থাকে। ইয়াৰ জৰিয়তে শিক্ষাৰ্থীয়ে তেওঁলোকৰ পাঠ্যক্ৰমৰ আৰম্ভণিতে পৰিৱেশ আইনৰ মৌলিক জ্ঞান অৰ্জন কৰিব পাৰে।

দেশৰ বিভিন্ন স্থানৰ লগতে অসমতো সাধাৰণ আইনৰ শিক্ষা গ্রহণ কৰিব পৰা কেইবাখনো শিক্ষানুষ্ঠান আছে । আইনৰ পাঠ্যক্রম আগবঢ়োৱা অসমৰকেইখনমান শিক্ষানুষ্ঠান হ’ল- নেচনেল ল’ ইউনিভাৰছিটি এণ্ড জুডিচিয়েল একাডেমি, অসম (http://www.nluassam.ac.in ) , ডিব্রুগড় বিশ্ববিদ্যালয় (http://www.dibru.ac.in ) , গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয় (http://www.gauhati.ac.in ), অসম বিশ্ববিদ্যালয় (www.aus.ac.in ) , তেজপুৰ বিশ্ববিদ্যালয় (http://www.tezu.ernet.in), জ্ঞানদাভিৰাম বৰুৱা আইন মহাবিদ্যালয় (https://jblawcollegeguwahati.com) , যোৰহাট আইন মহাবিদ্যালয় (http://www.jorhatlawcollege.edu.in) , দিছপুৰ আইন মহাবিদ্যালয় (http://www.dispurlawcollege.org), ধুবুৰী আইন মহাবিদ্যালয় (http://www.dhubrilawcollege.in), বিষ্ণুৰাম মেধী চৰকাৰী আইন মহাবিদ্যালয় (http://brmgovtlawcollegeghy.org), গোলাঘাট আইন মহাবিদ্যালয় (https://golaghatlawcollege.org.in) আদি । শিক্ষানুষ্ঠানবোৰৰত আইনৰ পাঠ্যক্রমত নাম ভৰ্তি কৰিব বাবে প্রয়োজন হোৱা সবিশেষ তথ্য জানিবৰ বাবে শিক্ষানুষ্ঠানবোৰৰ ৱেবছাইটত চাব পাৰে । লগতে নাম ভৰ্তি বাবে বিজ্ঞাপন বাতৰি কাকতত প্রকাশ হয় । অসম তথা ভাৰতৰ অন্যান্য ৰাজ্যৰ কোনো শিক্ষানুষ্ঠানত আইনৰ বিভিন্ন পাঠ্যক্রমত নামৰ্ভতিৰ কৰাৰ পূর্বে শিক্ষানুষ্ঠানবোৰৰ বৈধতা/ডিগ্রীৰ মর্যাদা/ব্যৱস্থা/স্বীকৃতিপ্রাপ্তিৰ মর্যাদা আদিৰ বিষয়ে জানি ল’ব লাগে । এই তথ্যবোৰৰ ভাৰতীয় বাৰ পৰিষদ (http://www.barcouncilofindia.org)ৰ ৱেবচাইটৰ পৰা শিক্ষাৰ্থীসকলে লাভ কৰিব পাৰে ।

পৰিৱেশ আইন এটা আন্তঃশাখা (interdisciplinary) ক্ষেত্ৰ, যাৰ বাবে এজন সফল পৰিৱেশ আইনজীৱী হ’বৰ বাবে কেৱল আইনী জ্ঞানহে যথেষ্ট নহয়। তাৰ বাহিৰেও থাকিব লাগে কিছুমান দক্ষতা , যেনে- 

আইনী গৱেষণা আৰু বিশ্লেষণ: জটিল বিধি-বিধান, ন্যায়ালয়ৰ ৰায় আৰু বৈজ্ঞানিক তথ্য বিশ্লেষণ কৰাৰ দক্ষতা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ।

বৈজ্ঞানিক সাক্ষৰতা: বিজ্ঞানৰ ডিগ্ৰী বাধ্যতামূলক নহ’লেও কাৰিকৰী বিশেষজ্ঞ আৰু তথ্যৰ সৈতে ফলপ্ৰসূভাৱে জড়িত হ’বলৈ পৰিৱেশ বিজ্ঞান, পৰিস্থিতিবিজ্ঞান আৰু প্ৰদূষণ ব্যৱস্থাৰ বিষয়ে মৌলিক বুজাবুজি অতি প্ৰয়োজনীয়।

নীতি বিশ্লেষণ: পৰিৱেশ আইন প্ৰায়ে নীতিৰ দ্বাৰা গঢ় লৈ উঠে। এজন আইনজীৱীয়ে বুজিব লাগিব যে নিয়ন্ত্ৰণ কাঠামো কেনেকৈ গঢ় লৈ উঠে আৰু কাৰ্যকৰী কৰা হয়।

পোষকতা আৰু মোকৰ্দমা: বিশেষকৈ ৰাষ্ট্ৰীয় সেউজ আদালত (NGT) আৰু উচ্চ ন্যায়ালয়ত মোকৰ্দমা চলোৱাৰ বাবে বলিষ্ঠ পক্ষসমৰ্থনৰ দক্ষতা অতি প্রয়োজন।

যোগাযোগ আৰু আলোচনা: জটিল আইনী আৰু বৈজ্ঞানিক বিষয়সমূহ বিভিন্ন অংশীদাৰসকলক—নিগমৰ পৰা আৰম্ভ কৰি স্থানীয় সম্প্ৰদায় আৰু নীতি নিৰ্ধাৰকলৈকে—যোগাযোগ কৰাৰ ক্ষমতা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ।

এই দক্ষতাবোৰে এজন পৰিৱেশ আইনজীৱীক বহুমুখী, দায়িত্বশীল আৰু সমাজৰ বাবে প্ৰভাৱশালী ৰূপত গঢ়ি তোলে।

ভাৰতৰ পৰিৱেশ আইন ক্ষেত্ৰখনে ক্ৰমবৰ্ধমান পৰিৱেশৰ চিন্তা, কঠোৰ নিয়ম, আৰু বিশ্বব্যাপী বহনক্ষমতাৰ লক্ষ্যৰ দ্বাৰা পৰিচালিত একাধিক খণ্ডত বৈচিত্ৰময় আৰু সম্প্ৰসাৰিত কেৰিয়াৰৰ সুযোগ প্ৰদান কৰে। 

ৰাজহুৱা খণ্ড আৰু নিয়ন্ত্ৰণকাৰী সংস্থাত পৰিৱেশ আইনজীৱীৰ কেৰিয়াৰৰ সুযোগ আছে। যেনে : পৰিৱেশ, বন আৰু জলবায়ু পৰিৱৰ্তন মন্ত্ৰালয় (MoEFCC)- নীতিৰ খচৰা প্ৰস্তুত কৰা, পৰিৱেশৰ অনুমতি প্ৰদান কৰা, আৰু ৰাষ্ট্ৰীয়/আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰতিশ্ৰুতিসমূহ মানি চলাটো নিশ্চিত কৰা। প্ৰদূষণ নিয়ন্ত্ৰণ ব’ৰ্ড (চিপিচিবি/এছপিচিবি)- প্ৰদূষণৰ মাত্ৰা নিৰীক্ষণ কৰা, আইন বলবৎ কৰা, আৰু উলংঘাৰ বিৰুদ্ধে গোচৰ চলোৱা। ৰাষ্ট্ৰীয় সেউজ ন্যায়াধিকৰণ (এন জি টি)- আইনী পেছাদাৰীসকলে পৰিৱেশ বিবাদৰ বিচাৰ আৰু ক্ষিপ্ৰ ন্যায় নিশ্চিত কৰাত সহায় কৰে। চৰকাৰী আইনী সেৱা- পৰিৱেশ সম্পৰ্কীয় মামলাত ৰাজ্য/কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰক প্ৰতিনিধিত্ব কৰা।

ব্যক্তিগত খণ্ড আৰু কৰ্পৰেট আইনত পৰিৱেশ আইনজীৱীৰ কেৰিয়াৰৰ সুযোগ আছে। যেনে : আইন সংস্থাসমূহ- পৰিৱেশ আইনত বিশেষজ্ঞ আইন সংস্থাসমূহে বিভিন্ন উদ্যোগক পৰিৱেশ সংক্রান্ত নিয়ম-কানুন মানি চলা (compliance), ই.এছ.জি. (ESG) মানদণ্ড আৰু সেউজ মামলাৰ (green litigation) বিষয়ে পৰামৰ্শ দিয়ে। ইন-হাউছ কাউন্সেল- উদ্যোগসমূহে (খনন, শক্তি, আন্তঃগাঁথনি) উদ্যোগে পৰিৱেশ অনুমতি (environmental clearances), অডিট, আৰু বহনযোগ্যতাৰ (sustainability) প্ৰতিবেদনৰ বিষয়ে সহায় কৰিবলৈ নিজৰ সংস্থাৰ ভিতৰতে উকীল নিয়োগ কৰে। পৰিৱেশ পৰামৰ্শ- প্ৰকল্পৰ বাবে পৰিৱেশ প্ৰভাৱ মূল্যায়ন (Environmental Impact Assessments – EIA) আৰু আইনী বিপদৰ বিশ্লেষণ (legal risk analysis) সম্পাদন কৰে।

এন জি অ’ আৰু জনস্বাৰ্থৰ মোকৰ্দমা (পি আই এল)ত পৰিৱেশ আইনজীৱীৰ কেৰিয়াৰৰ সুযোগ আছে । যেনে: এডভোকেচি এণ্ড লিটিগেচন- ডব্লিউ ডব্লিউ এফ-ইণ্ডিয়া আৰু লিগেল ইনিচিয়েটিভ ফৰ ফৰেষ্ট এণ্ড এনভাইৰনমেণ্ট (LIFE)ৰ দৰে এন জি অ’ই পৰিৱেশ তন্ত্ৰ আৰু প্ৰান্তীয় সম্প্ৰদায়ক সুৰক্ষিত কৰিবলৈ পি আই এল দাখিল কৰে। নীতি গৱেষণা- গৱেষণা আৰু অভিযানৰ জৰিয়তে আইন গঠন কৰা (যেনে, জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ লগত খাপ খুৱাই লোৱা, বন্যপ্ৰাণী সুৰক্ষা)।

একাডেমী আৰু গৱেষণাত পৰিৱেশ আইনজীৱীৰ কেৰিয়াৰৰ সুযোগ আছে। যেনে-বিশ্ববিদ্যালয়ত পৰিৱেশ আইন শিকোৱা। কাৰ্বন ব্যৱসায়, জলবায়ু ন্যায়, আৰু বৃত্তাকাৰ অৰ্থনীতি আইন আদি উদীয়মান ক্ষেত্ৰসমূহৰ ওপৰত গৱেষণা কৰা।

আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থাত পৰিৱেশ আইনজীৱীৰ কেৰিয়াৰৰ সুযোগ আছে। যেনে – সীমা অতিক্ৰম কৰা পৰিৱেশ বিষয়, জলবায়ু চুক্তি, আৰু বহনক্ষমতা প্ৰকল্পৰ ওপৰত ইউএনইপি, বিশ্ব বেংক বা আইইউচিএনৰ সৈতে কাম কৰা।

ফোন: ৯৪৩৫১৮৮৬৩০